تعزیه، هنر اصیل ایرانی

 به دیگر عبارت تعزیه مفهوم ارزش مندی است که در هنگام اجرای آن، تماشاگران نه تنها با میراث مذهبی و دینی عجین شده با روح و فطرت الهی و مذهبی آشنا می شوند بلکه با میراث فرهنگی ایرانی هم تطابق و هم خوانی دارد. تعزیه عملی است در یک موسوم روزی تب دار که دل ها مالامال از غم و اندوه است؛ جمعیتی گرد یک گروه بازیگر جمع می شوند و می گریند و بازیگران اشعاری بر زبان جاری می کنند که اکثراً جان مایه آنها تراژدی بزرگی است که همواره و هر سال برای بیان جان فشانی ها و رشادت های شخصیت نمونه های بارز و تکرار نشدنی و انسان های شریف تاریخ هم چون امام حسین(ع) و یاران وفادارش تکرار می شود.     در خصوص پیشینه تعزیه اقوال گوناگونی است. «مایکل بکتاش» به صورت مجمل و تردید آمیز به نقل از «رساله مودبک» اختراع تعزیه را در دوره صفویه دانسته و به مرحوم ملامحمدباقر مجلسی نسبت داده است. (تئاتر ایران، صفحه 7) برخی دیگر گفته اند که در زمان شاه عباس صفوی، مسیحیان و ارامنه جلفا هر ساله برخی تئاترهای مذهبی اروپا را در اصفهان نمایش می دادند؛ چون شاه عباس این گونه همایش ها را برای ترویج مذهب و اعمال سیاست خاص خود پسندید، دستور داد واقعه کربلارا نیز به همان صورت به نمایش درآورند. (سال نامه نوردانش، 1، 1335 شمسی) برخی دیگر از نویسندگان و محققان این قضیه را به زمان کریم خان زند مربوط می کنند. (زندگی شاه عباس اول، جلد 3، صفحه 10) اما در میان مجموعه نظریات ارائه شده می توان نظریه دکتر عناصری تعزیه شناس را برتر و راجح دانسته که «هنر مقدس شبیه خوانی یا تعزیه، نمایش آیین مذهبی ایرانی است، هنری است طرفه و آفریده سرزمین ایران، این هنر نه از شبه جزیره عربستان می آید نه از فرنگستان. ایران تنها کشور اسلامی است که نمایش حزن انگیز سنتی مذهبی را به مقیاس جهانی آفریده است و ما به هیچ وجه نمی توانیم منکر نفوذ موثر تمدن ایرانی در شکل گیری هنر شبیه خوانی باشیم ... قداست و معصومیت سیدالشهدا(ع) به عنوان یک اسوه هرگز از نظرها دور نمی ماند. (شبیه خوانی، گنجینه نمایش آیینی- مذهبی، صفحه 16 و 17)
    مهدی امینی فروغی در کتاب هنر مرثیه خوانی می نویسد: در اواسط سده چهارم هجری، آل بویه که بر بخش بزرگی از ایران و عراق دست یافته بودند، بزرگ ترین دولت ایران پس از اسلام را تشکیل دادند. ایشان شیعه مذهب بودند و در زمان آنان این مذهب در ایران رسمیت یافت، از این جهت شیعیان در این دوره آزادی کامل پیدا کرده و به اقامه شعائر مذهبی به صورت علنی پرداختند که اقامه عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) از جمله این شعائر بود و نهایتاً «ادوارد براون» در تاریخ ادبیات می نویسد: گویند معزالدوله احمد بن بابویه در دهه اول محرم امر کرد تمامی بازارهای بغداد را ببندند و مردم لباس عزا بپوشند و به تعزیه سیدالشهدا؛ بپردازند.
    «صاحب بن عباد» وزیر و شاعر آل بویه و یکی از مروجین تعزیت امام حسین(ع) بود. او قصاید زیادی در رثای امام حسین(ع) به نظم درآورد که در مراسم عزاداری روز عاشورا برای تهییج و گریاندن عزاداران خوانده می شد. علاوه بر آل بویه دیلیمان هم پس از استیلابر بغداد عزاداری روز عاشورا را در مقیاس عمومی برگزار کردند. به غیر از برگزاری مراسم تعزیه نوعی تاریخ نویسی هم به نام «مقتل نویسی» رواج یافت و در آن مصایب خاندان حسین(ع) نوشته می شد که از آن جمله کتاب «مقتل الحسین(ع)» است که خوارزمی آن را نوشته است ولی رواج تعزیه را در ایران می توان تا حدودی مدیون کتاب «روضه الشهدا»، تالیف «ملاحسین واعظ کاشفی» دانست.
    پدیدار شدن تعزیه به مفهوم امروزین آن از زمان صفویه و با حمایت بی دریغ آنان آغاز می شود و رواج می یابد. در دوره قاجاریه نیز تعزیه و تعزیه خوانی رو به گسترش نهاد؛ خصوصاً در زمان آغامحمدخان که در این دوره نخستین حکم معروف به تعزیه خوانی به وسیله میرزاابوالقاسم بن حسین گیلانی معروف به «فاضل قمی»، از فقهای امامیه در دوره قاجاریه صادر شد که تعزیه را جایزو از اعظم مجاهدات بیان نمود. در دوره قاجاریه، تعزیه خوانی هم از نظر محتوا و کیفیت و نحوه برگزاری و محل آن به اوج تکامل می رسد به گونه ای که گویند در دوره قاجاریه 200 تا 300 محل برگزاری تعزیه اعم از حسینیه و تکیه و میدان وجود داشت.
    ذکر این نکته ضروری است که تعزیه یک عامل و یک نمونه مجرد نیست بلکه مجموعه ای است دل پذیر و زیبا از پیوند طبیعی چند نمونه و نمود ذوقی، عاطفی، مذهبی، اجتماعی و دینی و... و اگر خواسته باشیم عناصر سازنده و پردازنده تعزیه را نقل کنیم می توانیم به مواردی همچون شعر، نقالی، سخن وری، موسیقی، عزاداری، پرده داری و... اشاره کنیم که در بین آنها نقش شعر و موسیقی و عزاداری و ایمان و اخلاق برتر است؛ زیرا شعر مبنای گفت وگوی تعزیه است و تنها تجلی گاه صادق ذوق ایرانیان است و در حقیقت شعر ظرفی است برای انعکاس عواطف و اندیشه ها و ذوق ها.
    در خصوص زبان و ادبیات تعزیه نیز باید گفت که زبان تعزیه شعر و بیشتر اشعار آن از نوع عروضی رسمی است و در مواردی هم شاعران از اوزان شعر غیررسمی و کلام منظوم یا موزون استفاده می کنند مانند برخی نوحه ها، شبیه خوانی ها و بحرهای طویل. ضمناً در پایان باید اشاره نمود که در تعزیه انواع قالب های شعری اعم از مثنوی، قطعه، رباعی و مسمط و... به چشم می خورد.
    
     

 منبع : روزنامه کیهان، شماره 20637 به تاریخ 19/8/92، صفحه 7 (ادب و هنر)