تعزیه ، وقف ، قلم

کاتبان و شبیه‏ نامه‏ نگاران، در پایان شبیه‏ نامه‏ ها، عموما خود را «اقلّ‏ العباد» می‏خوانند و قلم را وقف تحریر شبیه‏ نامه می‏ سازند. چه بسیار شبیه ‏خوانانی که جوهر قلم بر سینه کاغذ روانه کردند و سوی چشمان، وقفِ نوشتن نسخه‏ ها و بیاضها و جُنگها و طومارهای شبیه‏ خوانی کردند و به سوزن خون پالای مژگان و به خطّاطی و مشّاقی و ملاحت قلم و قلم ‏گیری بقاعده، در شمایل‏ کشی نیز شُهره گشتند و نگاره ‏های مذهبی بی‏ نظیری از خود به یادگار گذاشتند یا قلم در حَرَم بقاع مُتبرّکه به جولان در آوردند و دیوارهای عریانِ صحن و آرامگاه امام‏زاده ‏ها را به گُلْ‏نقشِ شهادت آراستند.

افزون بر آنچه گفتیم، اصولاً باید به این نکته ظریف عنایت داشته باشیم که شبیه‏ خوانی در حیطه «جامعه ‏شناسی تعاون» و همیاری قرار می‏گیرد؛ فی‏ المثل اگر کسی صاحب اسب سفیدی باشد، به شبیه‏ خوانان وعده می ‏دهد که روز عاشورا این باره" 6 " نجیب را شبیه ذوالجناح ـ مرکب زبان‏دان آقا اباعبداللّه‏ (ع) ـ خواهد کرد.

اسبان ابلق و اشقر" 7 " و اشهب" 8 " را نیز دارندگان این اسبان، مهمیز خواهند بست تا اشقیاخوانانی از شمر و سنان و خولی و انس و... بر گُرده این باره‏ها سوار شوند.

چه بسیار هنگام که شترداران از فراسنگها راه، شتاب‏زده افسار شتران در دست گرفته و به تعجیل، قطار اشتران را به میادین شبیه‏ خوانی آورده اند تا اسرا ضمن «هجران‏ خوانی» بر ناقه‏ های عریان سوار شوند و محملهای شکسته را بر کُوهان این حیوان بربندند.

علاوه بر این آنان که مهارتی در «نعش‏ سازی» دارند، به دقّت و کوشش در آراستن و پیراستن «نعش»، آستین همّت بالا می‏زنند و پیکانهای خون‏ آلود، شمشیرهای شکسته و سنانها را به روی نعشها قرار می‏دهند و پرندگان خون ‏آلود را به یاد عاشورا، با شهپر خونین نمایان می‏سازند؛ تو گویی از دشت تفته کربلا تا مدینة‏النّبی پر خواهند کشید و پیک و قاصد خواهند شد تا واقعه الم‏بار کربلا را خبر دهند... اینک غمین و محزون بر سینه نعشها می‏ نشینند و تداعی آن ماتم عظما صورت می‏گیرد.

دیده شده است که خیّاطان هر دیار، به پیشواز محرّم می‏روند و بدون هیچ چشم داشتی و درخواست قراضه‏ای از زر و نقره و مس و دوخت پیراهن سینه ‏زنان و زنجیر زنان و لباس شبیه‏ خوانان را عهده ‏دار می‏گردند و در روزهای عزاداری و شبیه‏ خوانی، خود در «لباس ‏پوش‏ خانه» و پشت صحنه حاضر می‏شوند و در بزرگ کردن و کوچک کردن پیراهن ها یا دوختن سربندهای شبیه‏ خوانان، به آنان مدد می‏ رسانند.

سابقا، آهنگران راسته بازار شهرهای بزرگ، به مهربانی و الفت، زنجیرهایی را که بر اثر مرور زمان، حلقه ‏هایشان از هم گسیخته و زخمی بر پشت زنجیر زنان وارد می‏آوردند، به زیر پتک می‏گرفتند و با آوردن قطراتی از اشک بر دیدگان، از زنجیر زنان التماس دعا می‏کردند و دیناری از باب حق‏ الزّحمه دریافت نمی‏ نمودند. همین مردم باصفا و اهل دیار وفا برای حفظ گرمای اجاق تعزیه و بقای رسم شبیه‏ خوانی، وصیّت نامه‏ های ویژه‏ ای داشتند و با حضور گواهان، دست‏خطّی آماده می‏کردند و ورّاث خود را ملزم به رعایت وصایای خود می ‏نمودند. در سندی تعزیه میراث جاویدان بنی نوع انسان است و وسیله تذکار ظلم ظالمان و جبر اشقیا، و یادآور ایستادگی و مقاومت دریادلان است.

که همراه این مقاله است، خوانندگان ارجمند، به رأی ‏العین ملاحظه می ‏فرمایند که بعد از قید و ذکر: «الحمدللّه‏ الواقف علی کُلّ واقف والصلوة والسلام علی رسوله و آله و...» آمده است:

عالی‏ شأن عزّت ‏پناه و سعادت‏ نشان، زبدة‏ الاعیان آقامُحمّدعلی، ولدِ غفران ‏پناه حاجی ‏ابراهیم و... از ولایت رشت، املاکی از خود را برای تعزیه ‏داران «حضرت سیدالشهدا» وقف نموده و ولد ذکور خود، آقامیرزا مُحمّدطاهر و اولاد ذکور او را نسلاً بعد نسل مُوظّف به رعایت مواد مندرج در وصیّت‏نامه خود نموده است. صورت وقف به این تفصیل است که مُتولّی بعد از وضع حق ‏التّولیت که یک عشر است، دو عشر از سه عشر دیگر را صرف تعمیر، احیا و آبادی املاک موقوفه بکند و سه عشر دیگر از هفت عشر را صرف تعزیه‏ داری «حضرت سیدالشهدا» مصروف نماید و حتّی اگر املاک موقوفه احتیاج به احیا و آبادی نداشته باشد، درآمد اضافی، صرف تعزیه‏ داری شود. گواهان و شهود نیز به این وقف و امر خیر اعتراف کرده و سند را به تاریخ «سیّم شهر ربیع ‏المولود» 1271 قلمی و مهر کرده ‏اند.

آنچه تحت عنوان «تعزیه؛ هنر وقفی» گفتیم، فقط درآمدی بود بر مقوله بسیار پُراهمیّتی که غیر از رعایت بُعد «آیینی ـ مذهبی» تعزیه، یادآور مساعدتها و معاضدتها و پشتیبانی‏ های عامّه مردم است که تعزیه را هنر عتیق ایران و شبیه‏ خوانی را والاترین نمایش مذهبی در جهان شناسانده ‏اند. جدا دریغ است که سنّتهای پسندیده را نادیده بگیریم و به جای الفاظ و اصطلاحاتی مانند: «اجیر شرعی» شدن بر اولیا، از سفته و چک و دستمزد برای شبیه‏ خوانی صحبتها بداریم و تعزیه را هنر ذلیل و ضعیف بنمایانیم و تحریفها در قلمرو این هنر برجسته وارد سازیم و حتّی با کمال شرمندگی، اشیاء وقفی تکیه‏ ها را به چوب حراج آشنا کُنیم و مُهر و نشان و نام واقف را به ضرب سمباده از روی ابزار تعزیه پاک نماییم تا مگر کیسه ‏ای بردوزیم و قراضه‏ ای از زر به دست آوریم!

تعزیه هنر مردمی است و سبب ماندگاری این هنر بی ‏ریا همان است که مردم کوچه و بازار همواره به دلسپاری و عشق، در حفظ و نگهداشت این هنر آیینی ـ مذهبی کوشیده‏ اند. شأن و وقار این هنر را از یاد نبریم و آثار مثبت اجتماعی و تأثیرات عمیق روحی ـ اخلاقی تعزیه را فراموش نکنیم.

تعزیه، میراث جاویدان بنی نوع انسان است و وسیله تذکار ظلم ظالمان و جبر اشقیا و قوم دغا، و یادآور ایستادگی و مقاومت دریادلان است و مِهر اولیا و طایفه سرسپار خدا. تعزیه، هنر مقاومت است، قدر این هنر را بدانیم.

منبع : سایت راسخون